Ver terug in de tijd

Ver terug in de tijd

We nemen afscheid van Mustafa, zijn vader en zijn zus op de camping Hakkou. Ze hopen, inshallah, dat we volgend jaar terugkomen. Het is in ieder geval een prima plek om terug te komen op een volgende tour in Marokko. Eric en Monika zijn via off-road pistes met hun ‘kasba-terreinwagen’ in de prachtige duinen bij Erg Chebbi. Dat is vlakbij Merzouga. We hebben besloten daar niet heen te gaan. We zijn er al geweest en het is heel toeristisch.   We buigen bij Rissani af en rijden in westelijke richting evenwijdig aan de grens met Algerije die hier op 40 km afstand ligt. Het is een goede weg. We hebben 180 km voor ons en wisselen af met rijden.  In dit hele gebied worden veel fossielen gevonden en ze worden overal langs de weg aangeboden. Langs de toeristische route naar Merzouga staan complete namaak dinosaurus skeletten om je te verleiden te stoppen.

We stoppen aan het eind van de lange route in het dorp Tazzarine en gaan op zoek naar brood en water. We zien borden voor een superette. We hebben pech, het is vrijdag gebedsdag.  De meeste winkels zijn gesloten. Een groenteman die wel open is vertelt dat het gebedstijd is. Maar hij weet ook waar we 2 of 3 vijfliter flessen water kunnen kopen. Het water is hier voor ons ongekookt sowieso niet drinkbaar. Op  camping Hakkou zagen we in een fles drinkbaar water die gevuld was bij een kraan nog allemaal bruine vlokjes drijven.

We gaan naar een redelijk nieuw gestarte boerderijcamping Serdrar. De camping ligt ‘in the middle of nowhere’. Om er te komen moeten we ongeveer 4 kilometer over een piste rijden. Geen asfalt, veel steenslag, af en toe alsof je over een  wasbord rijdt, maar het is een goede weg. De camping wordt gerund door Ibrahim en Yoessef. Ibrahim verwelkomt ons hartelijk, hij spreekt een aantal woorden Nederlands. Het ziet er allemaal bijzonder goed uit. Het is een fantastische camping. Op de camping zijn gastverblijven, een groot aantal als bedoeinentent. Voorzieningen zijn uitstekend, er is een restaurant en 's morgens is er vers brood. Het terrein wordt goed onderhouden: 'zo veegt men de vloer'. 

In dit gebied zien we op de vlaktes voornamelijk acacia’s; de bomen die als solitair heel bekend zijn in de woestijn. We hebben voor deze camping gekozen omdat er in de nabijheid fossielen te vinden zijn. Ibrahim vertelt  dat er ook een excursie naar rotstekeningen mogelijk is. Dat gaat met een 4x4. Om de prijs te delen adviseert hij te wachten tot er twee andere gasten zijn. ’s Avonds horen we  dat we de volgende dag om 11 uur naar oude rotstekeningen kunnen. We zitten ongeveer hemelsbreed 100 kilometer zuidelijker dan in Hakkou. Het verschil in temperatuur is groot. Hier is het echt korte broeken-,  t-shirtweer en we zitten tot half acht buiten. Het is heerlijk stil op de camping en ’s nachts zie je de sterrenhemel zonder enige storing van lampen. Het is  alsof Grote Beer en Orion veel dichterbij staan.

Wij zijn op de tocht naar de rotstekeningen in het gezelschap van Isabel en Hassan. Een Toyota Hilux met broer Yoessef (zeg maar Jozef) rijdt ons over een redelijk begaanbare piste. Eerst rijden we langs een grote vlakte met acacia’s. Links en rechts  komen we bij bergruggen waarin zich de hier bekende donkere steenlagen duidelijk aftekenen. We stoppen om er een foto van te maken. Yoessef blijft in de auto.  Tussen de bergen ligt een berberdorpje verscholen: Ait Ouaazik. Ze hebben er zelfs een supermarkt. 'Carrefour' zegt Youssef lachend.  Oude huizen, ruïnes, veel vervallen plekken en twee als begraafplaats herkenbare plekken. Graven met stenen erop met een punt naar boven gericht. Allemaal met het hoofd naar het oosten (Mekka) begraven. Een steen is een vrouwengraf, twee stenen dat van een man. Drie stenen is dus man en vrouw.

Een paar kilometer voorbij het dorpje staat op een heuvel een hut. Youssef stopt. Een smal pad loopt naar boven. Bij het hutje wacht een gids, Ahmed, ons op. Er zit ook een oudere man op een bankje. Kennelijk is zijn hut het startpunt van onze tour. Oh, wij hadden bij rotstekeningen gedacht in een grot tekeningen te zien. In dit gebied werden de tekeningen op wanden gemaakt in de open lucht. Die wanden zijn door de werking van de aarde gebroken en deels verbri. De rotstekeningen liggen letterlijk aan onze voeten. De meeste afbeeldingen zijn minstens van 5000 voor Christus. De afbeeldingen zijn in de toen nog zachter rotsen met scherpe stenen  gemaakt. Pas veel later werd er met ijzeren voorwerpen gekerfd. De stenen zijn in de loop der tijd verhard.

De gids vertelt dat het dal waarop we uitkijken vroeger een grote groene oase was. Hier leefden 7000 jaar geleden de dieren die je afgebeeld ziet: olifanten, rinoceros, struisvogels, antilopen, moeflons, giraffen, buffels.  Dat is bijna niet voor te stellen, maar we herinneren ons hetzelfde verhaal van de rotstekeningen die we in Mauritanië gezien hebben.  Het dal is nu alleen door middel van irrigatie nog een beetje in cultuur te brengen.

De tekeningen zijn indrukwekkend. Stilistisch, met duidelijk herkenbare kenmerken weergegeven dieren;  een enkele keer zijn er versierende motieven. Fuiken om vis te vangen in het rijk aanwezige water, afzettingen om dieren in de val te lokken, zware valstenen om dieren  te doden als ze onder zo’n  valsteen doorliepen. Vindingrijk voor die tijd. Wim vraagt Ahmed voor onze (klein)kinderen op een video  de namen van de afgebeelde dieren te noemen. Hij doet het met plezier.

We volgen een pad over heuveltoppen. Overal zijn tekeningen, die we alleen vinden doordat de uitstekende gids ons erop wijst.  Dit dal was in die tijd veel in gebruik door jagers, nomaden vanwege de ideale combinatie van water, dieren en een groene vruchtbare omgeving. Onderzoek heeft aangetoond dat op de heuvels op meerdere plekken groepsbegraafplaatsen zijn geweest. Kenmerk zijn ook hier de naar boven gerichte punten van rotsen. Wij dachten dat het toeval was dat zoveel zwarte puntige stenen bij elkaar lagen. Op een paar plekken steekt er een grotere puntige steen bovenuit.  

Ahmed wijst ons op de donkere randen in de bergen. Ze zijn minstens 400 miljoen  (!) jaar geleden ontstaan. We denken eerst dat hij zich vergist in de tijdsaanduiding. Om het duidelijk te maken schrijft hij het in het zand. Toen was hier een grote zee, die ervoor heeft gezorgd dat sterke golfslag de randen liet ontstaan. Onderzoek via de zogenaamde koolstofmethode heeft het onmiskenbaar aangetoond. Dus eerst een grote zee, daarna een weelderige groene vruchtbare oase en nu een gortdroge woestijn. Een video toont de rand in de hele vallei.  (De video’s staan onder de gelijknamige tab.)

We rijden terug naar de camping. Isabel komt uit Brussel en is met haar Marokkaanse vriend Hassan op weg naar Mhamid, waar ze naar Marokkaanse vrienden gaan. We hebben een leuk contact en het is voor ons handig dat Isabel als Brusselse Waals en Vlaams spreekt. Een prima tolk. Ze blijkt ook eerder in Dakhla geweest te zijn. We hebben dezelfde ervaring: daar is behalve voor kitesurfers verder  echt niets te beleven. Isabel en Hassan willen morgen met de bus naar Mhamid. Bij de camping is ondertussen een grote groep (van 20) Franse campers aan gekomen. Isabel en Hassan willen eigenlijk ook nog wel naar de fossielen. Of we mee willen? Het is snel beslist. We doen vandaag de prehistorie, zeggen we tegen elkaar.

Karim is onze chauffeur. Hij is gids voor de fossielen en rijdt ons via een omweg om de beide bergen ‘Jbel Serdrar’ heen. Daarachter ligt de vindplaats voor fossielen. We hadden aanvankelijk gedacht er morgen heen te lopen. Het is een afstand van ongeveer 3 kilometer;  ‘rechttoe rechtaan lopen’ zei Ibrahim. De omweg blijkt een verrassing. We komen bij de ‘blauwe vallei’. Een grote vlakte volledig bedekt met blauwgrijs rotspuin. Daardoor oogt het als een blauwe vallei. Hoe het puin er gekomen is weet Karim niet te vertellen.

Daarna naar de fossielen. Wij zien alleen maar zwarte rotsen, een paar shovels en aantal grote gestapelde blokken. Kiram loopt met ons naar de zwarte rotsen. Voor ons ontvouwt zich een complete onoverzienbare fossielenplaats. Ontelbare wormachtige en ongewervelde witte afdrukken in de zwarte rots. “Wij zouden er zo aan voorbij gelopen zijn”. Van de camping is een grote fles water meegenomen. Door water over de afdrukken te gieten, tekenen ze nog beter af tegen de zwarte basaltrots. De hele berg bestaat uit fossiele rots.

De hier afgebeelde weekdieren met ringvorm uitlopend in een punt zijn waarschijnlijk endocerida. Dat is een uitgestorven weekdier wat in deze tijd leefde. Meestal van enkele decimeter tot een meter. Er zijn zeldzame vondsten van 3,5 m lengte bekend  in andere gebieden. Ze behoren tot de klasse van de latere inktvissen. 

Een deel van de berg is al ontgonnen om uit de rotsblokken aanrecht-, wastafel-, badkamer-, vloerbladen en -tegels te zagen en ze daarna te polijsten. De camping heeft wastafelbladen met trilobieten. De mijn is nog volledig in bedrijf. Met grote diamantkettingen worden de blokken gezaagd nadat ze eerst met grote drilboren tot redelijke grootte splijt- en verwerkbaar zijn gemaakt.

Kiram blijkt voor covid bij de mijn gewerkt te hebben. Nu is hij gids voor toeristen. Bij de mijn komt uit de werkloods een verrijdbare tafel vol met ‘schatten’ zoals Liesbeth zegt. Allemaal restanten van het slijpwerk of van vondsten in dit gebied. De betere, gepolijste handelswaar wordt ‘slim’ tot het laatst bewaard. ‘Doen we het, of doen we het niet’, zeggen we, want eigenlijk moet de stenenkast van Liesbeth fors worden uitgedund. Meer erbij kopen past niet in dat plan.

Dan vertelt Karim dat deze fossielen 400 miljoen jaar geleden hier zijn ontstaan in een grote zee. Door oprijzen van de rotsen zijn ze versteend. We zien tot onze verbazing eigenlijk alleen maar trilobieten (met drie schubben), wormachtigen en een paar schelpachtigen. Dat zijn ook de afbeeldingen die je in de zwarte rotsen overal ziet. Ook liggen er versteende schildpadden, die uit een latere periode in de prehistorie stammen (tot 66 miljoen jaar voor Christus). Ook toen was het dus hier nog zee. De versteende schildpadden kennen we van onze woestijntocht in Merzouga (verhaal 2020).

   .

Ordovicium heet dit tijdperk in de ontstaansgeschiedenis van de aarde. De hier gevonden fossielen stammen uit die tijd. Pas in 2020 is het definitief bewijs geleverd dat deze fossielen op deze plek in Marokko uit die tijd stammen. De fossielen zijn het bijna eerste begin van leven. Ze hadden een beperkt kalkskelet.  Er waren op dat moment nog geen gewervelden en er waren ook nog nauwelijks planten op een enkele beginnende vertakking van wier na. Dat verklaart waarom we geen plantenafdrukken als fossiel hier zien. Dit deel van Afrika, maar ook grote delen van de hele huidige aardkorst bevond zich onder water, op dat moment nog grenzend aan het grote plateau van Antarctica. De aarde was echt nog ‘woest en ledig’. Vandaag komen voor ons, door het bezoek aan de rotstekeningen, de donkere banden in de rotsen en de fossielen een heleboel puzzelstukjes bij elkaar. Het is verbazingwekkend te lezen dat uit koolstofonderzoek aan vondsten in Nederland, België en delen van Duitsland is af te leiden dat tussen 458 en 413 miljoen jaar geleden Nederland op het zuidelijk halfrond lag. Door platendruk van de aardkost brak een deel af, dat Avalon is genoemd en langzaam maar zeker werd opgedrukt naar de huidige ligging. De trilobiet wordt bij ons zeeluis genoemd. Uit onderzoek blijkt dat de zeeluis uit Siberië stamt, dat toen ook verbonden was met de grote aardplaat. Daar tussenin en ermee verbonden  zaten de platen van wat nu Zuid-Europa, Afrika en Noord- en Zuid-Amerika is. Het is dus eenvoudig verklaarbaar waarom de Ute indianen rond het Grote Bekken in Amerika een trilobiet als amulet droegen. Ze waren 400 miljoenjaar geleden ‘all over the world’. Wij hebben een zwarte trilobiet als ‘amulet’ meegenomen, een pendel van koraal (ook uit dit gebied) en een mooi gepolijste wormachtige. De stenenkast wordt stiekem toch weer aangevuld.

Het bezoek wordt afgesloten met een verrassende stop bij de Serdrar-duinen. Mooi uitzicht na een klim door rul zand. De zon is al ver op haar retour. Onze schaduwen tekenen zich langgerekt af.

Voldaan zijn we terug op de camping. Hassan is morgen jarig. Hij vraagt of we voor zijn verjaardag nog een beetje wijn hebben. ‘Helaas’, onze wijn is (al lang) op. We kiezen als afsluiting van de indrukwekkende dag voor een tajine bij Ibrahim. Hij heeft voor ons een romantische tafel gedekt.