les in dadelteelt

les in dadelteelt

Als we Boudnib verlaten hebben rijden over een traject van 58 km langs nieuw aan te leggen plantages. De ene is al heel ver, daar staan de dadels, olijven en kruiden al hoog. De andere is nog druk bezig met zwaar materieel (kranen en shovels) en goedkope mankracht (bedoeïenen die met hun tent daar bivakkeren) om hun perceel steenvrij te maken.  Coöperaties hebben grote gebouwen, deugdelijke hekken en grote waterbekkens. De eenvoudige investeerder heeft soms alleen een haag van dadelpalmtakken. De overheid investeert in een groots irrigatiesysteem. Water zit er genoeg in ondergrondse wateraders, soms bijna zo groot als een forse beek. Pompen brengen het naar boven.

We gaan eerst naar Er-Rachidia om inkopen te doen voor de komende 5 dagen in een grote Marjane. Ze hebben daar geen bier. Maar een medewerker wil -met een knipoog- wel aangeven op Google Maps waar we dat kunnen kopen. We steken de rivier Ziz over, die volledig droog is aan de oppervlakte. Toch zie je duidelijk dat er water vlak onder de oppervlakte is. Oases steken groen af tegen de roodbruine bergen. De bergen zijn door erosie van wind en water ontstaan en kenmerken zich in dit gebied door een harde rotsige toplaag en daaronder een minder harde steenlaag. Het gevolg is dat ze een beetje lijken op tafelbergen.

We willen in een oase van de Ziz staan. In een klein gehucht, Hakkou, is een camping. Het ligt niet ver van een wat grotere plaats Aoufous, waar we brood kopen. Camping Hakkou (het blijkt ook de familienaam van Ahmed te zijn) staat bekend om de vriendelijke ontvangst. We staan onder palm- en granaatappelbomen. Op een prachtige plek. We worden door Mustafa welkom geheten met een theeceremonie. Hij vertelt dat zijn broer Ahmed een rondleiding door de dadelplantage geeft. Dat we met hem naar de oude ksar kunnen. En dat er vanaf hier met een 4x4 een tocht naar Cité d’ Orion mogelijk is. Het is redelijk vol op deze camping, van de 10 plaatsen zijn er 8 bezet. Het is heerlijk zonnig weer en we genieten met volle teugen. Een Duitse buurman vertelt dat ze geen brood hebben ’s morgens. Dan moeten we daarvoor 5 kilometer terug naar Aoufous. Dat zien we morgen wel.

Zodra de zon achter de toppen van de bergen verdwijnt zijn alle buren teruggetrokken in hun campers.  Het is deze avond voor het eerst niet echt fris, dus wij zitten nog een tijdje buiten. Wim gaat ’s avonds nog naar buiten en blijft ongeveer een half uur weg. Mustafa, Achmed en nog een broer zijn op het terrein. Wim ziet dat ze bij een klein vuurtje zitten. Hij gaat er heen en wordt uitgenodigd. We hebben die middag al kennis gemaakt met de vader van de drie, die een beetje Duits spreekt. Wim refereert er aan. Natuurlijk willen ze weten waar we wonen (in Rotterdam?), waar we zijn geweest, waar we heen gaan en of dit de eerste keer is dat we in Marokko zijn. Op zijn beurt wil Wim weten wat er hier allemaal te doen is. Berberwhisky wordt aangeboden, er volgt een interessante uitwisseling. We kunnen morgenochtend brood krijgen, daarvoor hoeven we niet naar het dorp. ‘Om 9 uur’, spreekt Wim af. Er is morgenochtend thee. We kunnen een rondleiding krijgen door de dadelplantages en de ksar. Akkoord, om 3 uur. Ze willen graag dat we langer blijven en hebben een aanlokkelijk aanbod: morgenochtend souk in Aoufous,  vrijdag gratis couscous voor iedereen, zaterdagavond berbermuziek met djembés op de camping. Het is een goede cliffhanger.

’s Morgens is Wim is als een van de eersten actief. Ahmed komt brood brengen. Tot onze verbazing is het zelf gebakken brood op houtskool en in een ronde panvorm. Het brood is nog warm en groot. Wim heeft twee broden besteld, met in gedachten de kleine ronde broodjes die je overal kunt kopen. Het brood is heerlijk en blijft goed vers. Het is luchtig en van meel dat kennelijk zelf gemalen is. De volgende dag ontdekken we dat het een coöperatie met de buurvrouw is. Ze brengt  3 broden voor andere gasten. De theeceremonie begint rond half 10. Twee potten thee (met en zonder suiker) en kleine glaasjes staan klaar. Mustafa nodigt uit. Er wordt geproost op de nieuwe dag: safah. Andere gasten zijn op dit tijdstip nog niet uit hun warme ‘mobilhomes’.

Om half vier gaan we met Ahmed op pad. Grenzend aan de camping heeft de familie een dadelplantage. Vanaf de camping loopt een irrigatiegreppel door het gebied. Het water en de stroom worden beheerd door de gemeenschap. De stroom is nodig voor de pompen. De familie van Ahmed vormt een coöperatie.  Zij hebben geïnvesteerd in zonnepanelen, waardoor ze veel minder betalen. 20 Dirham voor een uur water, terwijl anderen 50 Dirham betalen vanwege de stroomkosten. Vlak langs onze huifkar loopt het irrigatiekanaal en we horen het een paar uur stromen.

We krijgen les in de teelt van dadels.  Er zijn wel 400 soorten palmbomen. In deze plantage worden de grote dadels geteeld, Ahmed noemt ze de koningsdadels. Zonder man is er geen dadel, zegt Ahmed en hij wijst op een ranke hoge kale stam met een paar takken aan de bovenkant. Dat is de mannetjesboom. Alle andere hier omheen zijn vrouwtjes, die doen de rest na bestuiving. We krijgen les in de voortplanting, die niet helemaal vanzelf gaat voor een goede oogst. In februari, maart en begin april zijn de bomen geslachtsrijp en ‘moet het gebeuren’. De mannetjes hebben witte bloemen, de vrouwtjes gele. Ahmed demonstreert met een rappe klimpartij in een vrouwtjesboom hoe het werkt. Het stuifmeel  van de mannetjesboom hangt kennelijk in de lucht, want de bloempjes van de vrouwtjesboom worden geactiveerd door ze te ‘wakker te schudden’. Het gevolg van de min of meer kunstmatige bestuiving is een rijke oogst. De mannen moeten alle vrouwtjesbomen ‘in’.

Dadelpalmen kun je niet stekken. Je stopt een dadelpit in de grond en je krijgt als de grond vochtig genoeg is een kleine scheut. Die  vervolgens wordt uitgezet, het eerste jaar omwikkeld met palmboomblad voor bescherming en binnen zes jaar kun je de eerste oogst hebben. Je kunt ook in Nederland een palmboom laten groeien zegt Ahmed. Ja, ja, zegt Wim, maar die kan niet tegen ons klimaat, dus we krijgen nooit dadels.

In Figuig hebben we in 2020 ook een ‘palmerie’ bezocht. Opvallend is dat hier weinig aan teelt onder de palmen wordt gedaan. In Figuig zagen we groenteteelt en granen onder de palmen. De grond is hier veel droger. Als groenbemester zie je bij de redelijk bewaterde percelen luzerne groeien. Op een paar plaatsen ziet Wim graan, het blijkt jonge gerst te zijn.  In de plantage van de familie van Ahmed staan de palmen redelijk in het gelid. Verderop kris kras door elkaar. Wij hebben een aangelegde palmerie, zegt hij. De andere zijn de authentieke plantages die ontstaan door uitzaaien van pitten op een natuurlijke manier. We zien op sommige plaatsen wel honderd nieuwe scheuten uit de grond komen. 

Kijk die boom is ‘malade’ (ziek) zegt Ahmed. We zien bruine, verdroogde bladeren en bruine toppen aan de takken. De boom is ziek van binnenuit. Er groeit een zwam in, die het hart van de boom aantast. Er is geen remedie tegen.  Die gaat dood. Hij kan worden geveld  om de stam als balk voor de dakconstructie in huizenbouw te gebruiken.

De palmerie van de coöperatie van het gehucht Hakkou is groot. De palmerie van Ahmeds familie ongeveer 2,5 ha. We zien kleine en grote percelen, die worden begrensd door een wat hoger liggende aarden wal, die het water reguleert. Het is af en toe kruipdoor sluipdoor.  Tussen de olijfbomen en palmen staat een verdwaalde populier, die met zijn gele blad scherp afsteekt tegen de altijd groene palmen. De populier is populair voor timmerhout. 

Liesbeth doet al lopend veel inspiratie op. Patronen in de stam van de palmen, de bast, de geknotte en verweerde takken; het word allemaal vastgelegd. Voor later.

We komen bij een oude ksar die er al was in 1600. Deels een ruïne, maar voor een groot deel ook bewoond. Dat is gebeurd sinds 1965. In dat jaar was er een grote overstroming in het dal van de rivier Ziz. Veel huizen werden verwoest, een aantal mensen kwamen om. De mensen vonden veiligheid in de hoger gelegen oude ksar. Een overdekt gangenstelsel is nog steeds in gebruik. Vanaf 1970 zijn een aantal bewoners de oude woningen gaan renoveren. Moderne ramen en deuren zijn het duidelijk bewijs. Er wonen ongeveer 100 mensen in en rond de ksar. De ksar was vroeger een afgesloten burcht. We krijgen uitleg dat direct achter de hoofdpoort de grote vergaderruimte is voor de beslissing over alle zaken in en rond de ksar. Het ging democratisch, vertelt Ahmed met enige trots.  We zien de oude toegangspoort met daarin houten deuren van populierenhout. Omdat het hout zwak en licht is bood het weinig weerstand. Beplating bestaat uit een dunne laag blik, wat nog enige weerstand bood.  Bij een woning zien we hetzelfde op een toegangsdeur. Daarvoor zijn sardineblikjes gebruikt om de deur minutieus te beplaten. Een bijzondere vondst. We zullen op verzoek poseren met ons ja-woord.

Het uitzicht vanaf de ksar is prachtig. De ksar is één van de hogere plekken en was daardoor ook voor de verdediging van het aangrenzend gebied van belang. 

In dit gebied van Marokko dragen vrouwen traditioneel zwarte kledij, die is versierd met kleurrijke handwerkmotieven. De berbervrouwen zijn vriendelijk en groeten onderweg. Ze kijken ons ook duidelijk aan, zelfbewust en met een open blik. Een hoofddoek wordt  minder gedragen.  Een heel verschil met andere streken waar we doorkwamen.

We lopen terug via de ‘verharde weg’. Bij een huis stoppen we. ‘Hier woont mijn familie’, zegt Ahmed en nodigt ons binnen uit. In een grote hoge ruimte zit zijn moeder met zijn zuster en een schoonzus op grote matrassen. Mooie kleden op de grond. Het is duidelijk dat we verwacht werden. We doen ons schoeisel uit. Handen worden geschud, namen worden genoemd. Mama geeft aan dat Liesbeth tegenover haar mag zitten, Wim zit nog apart op de plaats voor de mannen. Een zus van Ahmed zit bij de gasfles waarop de theepot pruttelt. In de grote theepot gaat een klont suiker. Wij krijgen uit een kleiner theepotje thee zonder suiker. Zodra de thee gereed is wordt een lage tafel binnen gebracht. Wim wordt uitgenodigd aan te schuiven bij de tafel. Er komt cake en een grote schaal nootjes. Mama maakt duidelijk het eetgebaar en vindt een paar keer dat we wel wat meer mogen eten.

Een schoonzus van Ahmed zit in een hoek en voedt een baby. De baby is 10 dagen geleden geboren. Het is geen enkel probleem dat we daarbij zitten. Een neefje, Kamar, komt ietwat schuchter binnen. Daarna komen een meisje en jongen erbij, Miryam en Jinjin, kinderen van Ahmed. Hij heeft 4 kinderen, de twee andere zijn buiten. Als wij onze vingers opsteken dat we ook 4 kinderen hebben, krijgen we warme bijval van Mama en de (schoon)zus. Ze wonen met z’n allen in dit gebouw, waar aan de achterkant een centrale keuken is.

We kennen de berber theeceremonie. Het eerste glaasje is voor de kennismaking. Het tweede voor de uitwisseling en het derde voor  dieper contact, bevestiging van zaken en de relatie. Bij het tweede glaasje komt de zus met een plastic zakje waarin traditionele kledij zit.  Het wordt getoond. Een blauwe kleurrijk versierde djellaba, een witte ‘overgooier’ met sluier, een kleurrijke geknoopte heupband en een groene hoofdtuniek met glinsterende ‘blinkertjes’. We kennen het ritueel. ‘Oh, oh’, zegt Liesbeth zachtjes, ‘wat moet ik daarmee?’.  ‘Gewoon meedoen, aantrekken, kijken of het je wat lijkt.’ Zo gezegd, zo gedaan. 

Langzaam maar zeker wordt Liesbeth omgetoverd in ‘mijn berberprinses’. Het staat haar goed. Dat vindt ook de familie. Een duidelijk applaus voor de show als Liesbeth zich gracieus omdraait. Ze komt naast me zitten. Een nieuwe theeronde. We zijn in fase drie. ‘Wat moet ik?’. De djellaba staat Liesbeth goed. Die zal ze ook dragen. De andere kledij niet. ‘Wat heb je er voor over?’ vraagt Wim. Na nog een stukje cake  en een paar handen vol nootjes, vraagt Wim aan Ahmed wat zijn zus er voor vraagt. De prijs wordt genoemd en ligt op 50% van ons maximum. Dus, direct een deal.

Omdat de prijs laag uitvalt legt Wim 50 Dirham meer op tafel. ‘Voor de theeceremonie’. Dan komen drie vingers in  de lucht. ‘Non, non’, zegt Mama beslist.  Het wordt een paar keer herhaald. De thee is de trots van Mama, die is niet betaalbaar. Duidelijke taal zonder veel woorden. ‘Dan is het extra voor de robe’ zegt Wim. Dat lost het moeilijke aanbod op en  wordt in dank aanvaard. De zus pakt, na deze tweede deal, het geld. Eind goed, al goed.

Het voeden van de baby is klaar. De baby slaapt. ‘Ik ga vragen of ik de baby mag ponderen’ zegt Wim. ‘Kun je dat wel doen?’. Maar de vraag wordt door Ahmed, zijn zus en Mama spontaan beantwoord. De zus neemt de baby over en Wim is de trotse vreemde opa, die -hoe kan het anders- een liedje neuriet. De baby opent al wiegend de ogen. Ook Liesbeth pondert de baby. Een wow-moment.

We verlaten de familie en krijgen de nadrukkelijke uitnodiging ook zonder Ahmed welkom te zijn. Het loopt al tegen de schemer. We  komen langs een al lang niet meer in gebruik zijnde oliemolen voor olijven. En de vader van Ahmed is op de terugweg van de camping. Ahmed vertelt dat hij 6 broers en 4 zussen heeft. ‘Niet mijn vader, maar mijn moeder heeft goed haar best gedaan. Negen maanden dragen van de baby, de geboorte en het opvoeden.’ Vader was nodig, maar moeder deed de rest.  De les over de dadelteelt kan niet treffender worden afgesloten.