't blijft in de mist

Vanuit Rabocheostrovsk  gaan we met een grote boot naar Solovetski.  Het lijkt niet eenvoudig om een overtocht te boeken. Solvetski is een eilandengroep die op 2 uur varen ligt midden in een aftakking (de Onegabaai) van de Witte Zee. Op het hoofdeiland staat het  Kirillo-Belozerskiklooster.  Omdat het klooster geïsoleerd ligt is het eeuwenlang (vanaf de 16e eeuw) ook een gevangenis voor tegenstanders onder de verschillende (tsaristische) regimes. In onze ogen een niet te rijmen combinatie. 

    fort en klooster tegelijk, zoals te zien is aan  de vestingwerken

Nadat in 1917 (op last van de Revolutionaire raad) het klooster gesloten is wordt het in 1920 gevangenis voor contrarevolutionairen, oftewel  opbergplaats voor niet welgevallige partijgenoten, intellectuelen, kunstenaars en critici van de Lenin-doctrine.  Aanvankelijk is het louter ter isolatie van de buitenwereld. In 1921 is Solovetski het eerste straf- en werkkamp.  Het staat model voor de latere goelagkampen. Vanaf 1926 wordt systematische dwangarbeid toegepast, fysiek, mentaal en door invoering van een  gedoseerd (voedsel naar prestatie en coöperatie) rantsoen. Oftewel: uithongeren. 

Met deze voorkennis gaan wij naar Solovetski. Het weer zit niet mee. Het is mistig. Als we met de boot aankomen is het nog grauw en grijs. Het begint licht te regenen. De bebouwing op het eiland is armoedig, eenvoudig, zoals de meeste bebouwing naarmate je meer naar het noorden gaat. Het klooster ligt op loopafstand. Het blijkt een immens ommuurd bouwwerk te zijn, met grote zalen en ontelbare ruimten. De torens zijn markante herkenningspunten. Het gebouw wordt gerenoveerd en grote delen zijn nog gesloten. We komen in de hoofdkapel. We kunnen onze ogen niet geloven. Goud, goud, overal goud. Foto’s mogen niet worden gemaakt, helaas. Deze morgen moet alles worden afgestoft en de vloeren gedweild. We komen in een enorme grote en hoge centrale zaal waar een iconostase is.  Via gangen en trappen komen we in veel verschillende ruimten waaronder een grote eetzaal. Na het goud in de kapel en de iconostase valt de soberheid op. Witte muren en plafonds, een enkele kroonluchter. Er is een presentatie van de geschiedenis van het klooster door de eeuwen heen. We zien de patriarchen en bisschoppen  bij allerlei officiële activiteiten, waaronder zegening van onderzeeërs. Er is slechts één tableau waar de patriarch gevangenen van het Goelagkamp zegent. We vinden het opmerkelijk.

Er is een Goelag museum. We lopen door de modderige hoofdstraat en gaan op zoek. We zoeken een redelijk groot gebouw, maar het museum is een klein gebouw, bestaande uit een 5-tal vertrekken. Er hangen veel foto’s van gevangenen. Opvallend is dat er veel foto's hangen van gevangenen die het kamp overleefd hebben.  Er is weinig uitleg bij. We zien foto’s dat gewerkt wordt aan het Witte Zee kanaal, dat een spoorlijn wordt aangelegd. Dat er een theater was met een eigen orkest. Geen foto’s van een kamp, van prikkeldraad, van dwangarbeid. Er wordt een film vertoond waarin filmopnamen en foto’s  van de goelagkamptijd voorkomen. Vrolijk lachende mensen, goed geklede arbeiders, verzorging van de veestapel, voeden van woestijnratten, muziek en theater.  “Dat is pure propaganda, hoe goed het leven hier was” is onze conclusie.  We zeggen tegen elkaar: de echte geschiedenis blijft aardig in de mist.

Een beperkt aantal mensen wist te ontsnappen en bereikte Zweden. Hun memoires en verslagen brachten de geallieerden ertoe Rusland om opheldering te vragen over de misstanden in het ‘Kamp voor Goede Doeleinden’.  Maksim Gorki (socialistisch schrijver die we ook al tegenkwamen als gevangene in Vesting van Sint Petersburg) werd naar het eiland gezonden om verslag uit te brengen. Uiteraard pas nadat het kamp grondig was opgeknapt, de gevangenen niet meer ondervoed, keurig gekleed en gekapt waren. En geselecteerd op betrouwbare goede verhalen vertellers. Geen wonder dat men met het rapport van Gorki  daarna de geallieerden zand in de ogen strooide.

Pas als we in een kiosk een boekje kopen over het goelagkamp wordt duidelijk, hoe wrede, extreem uitgekiende onderdrukking de mensen de dood in joeg. En blijkt dat het klooster dankbaar gebruik maakte van de diensten van de dwangarbeiders.  In het klooster zaten ook grote groepen gevangenen opgesloten onder erbarmelijke omstandigheden. Duidelijk wordt dat zelfs contrarevolutionaire patriarchen en bisschoppen van elders in dit klooster gevangen werden gehouden  en dat alles onder het toeziend oog van de bisschop van Kirillo-Belozers.  De motivatie die daarbij wordt gegeven: de geestelijken waren in staat het lijden en leven van de gevangenen te verzachten door zich op te offeren. En de gevangenen waren volgens die optiek terecht veroordeeld tot heropvoeding en resocialisatie. Ze waren immers ‘vijanden van de staat’.  We kijken met heel andere ogen naar het klooster, de immense omringde muren en de rijkdom. Ook de Russisch Orthodoxe kerk heeft nog wat uit te leggen over haar -in onze ogen- zeer dubieuze  dubbelrol.