varanger: hekserij en vissenkoppen

Zondag 14 juli gaan we vanaf de camping in Tana naar Vardo, de meest oostelijke plaats van Varanger schiereiland. Vroeger geloofde men en maakte men de mensen in de rest van Noorwegen wijs dat Oost Finnmark het einde van de wereld was. Bij Varanger ging je door de ‘poorten van de hel’. Wij trotseren die waarschuwingen. We rijden langs het Varangerfjord, waar het eb is en het gebied op een aantal plaatsen lijkt als de Wadden. We stoppen in Nesseby, waar een wit kerkje als het ware middenin het water ligt. Het kerkje is van 1858 en -ook op zondag- helaas gesloten. Het regent een beetje dus minder goed weer om foto’s te maken.

We rijden verder langs de kustweg, een lange route waar op zich weinig bijzonders over is te melden. Golvend bijna vlak terrein. Vadso is slaperig op zondag, er is een ‘Luftskip’museum van Amundsen, alles dicht. We laten de boomgrens achter  ons. Na Vadso is het struikgewas en toendra, afgewisseld met kleinere en grote veehouderijen. Veel schapen langs de weg, die de toendra ‘kort houden’. Kleuren groen, grijs, soms geel en rood en wat bruin komen langs. De zuidkant van het fjord is warm en lieflijk.   Zwarte en karakteristieke rode hutten staan veelal verlaten op enige afstand van de weg. Als een huis of hut bewoond is hangt meestal de Noorse vlag in top. Aan een tipi tent  bij een gebouw herken je de van oorsprong Sami bewoner, die er ’s zomers verblijft. Als er een sneeuwscooter, een quad en een caravan bij een huis staan kun je ervan uit gaan dat het permanent bewoond wordt. Vissers zijn actief aan de kustlijn en bij rivieren die we oversteken. Vogelaars spotten met grote lenzen voor een alk, een papegaaiduiker, een zeearend.

Vardo is een oude vestingplaats en ligt op een eiland,  Vardoya. Willem Barentsz deed in 1594 Vardo al aan en een Nederlandse zeekaart (Frederik de Wit: van Dronten tot Archangelsk) uit 1574 geeft de plaats weer. We komen er door de  IJszeetunnel (88 meter onder de zeespiegel). Vardo is van belang voor de Navo en kustverdediging.  ‘Onze vlaggenpost’. De marinebasis en vlootbewegingen van Moermansk kunnen vanaf hier worden gevolgd.  We staan versteld van de leegstand, veel slecht onderhouden gebouwen. Maar Vardo richt zich wel op toerisme. We staan bij de haven waar vandaag weinig bedrijvigheid is.  Op een grote Huttigrute boot na die met toeristen vaart langs de fjordenkust en ook ‘pendelaars’ mee neemt.

De oude vesting is open voor toeristen  en heeft een 8 puntige stervorm. Dat is bijzonder voor Skandinavië, omdat het een verdedigingsvorm uit Frankrijk en Nederland is. Wij kennen het in Nederland als het Menno van Coehoorn ontwerp. Vesting Vardo is klein en is de noordelijkste vesting ter wereld. Er staan een paar gebouwen, waaronder het Commandantshuis. In het midden lijkt een kerk te staan, maar het is een uitkijktoren en wapenarsenaal.  Er is uitleg over de geschiedenis. Meest in het oog springend is de goede verdedigbaarheid tijdens de Duitse bezetting. In juni 1940 streken de Noorse vlaggen, uitgezonderd die in  vesting Vardo. Die stand hield tot november 1940 wat voor de toenmalig commandant 4,5 jaar Duitse krijgsgevangenschap betekende. De commandant woont nog steeds in de vesting. Zijn dagtaak is iedere Huttigrute boot op de kade -uiteraard in vol ornaat- welkom te heten en de passagiers door de vesting rond te leiden. Dat laatste hebben we helaas gemist.

We bezoeken Steilneset, een indrukwekkend monument voor slachtoffers van heksenjacht. Alleen al tussen 1598 en 1692 werden 77 vrouwen en 14 mannen veroordeeld tot de brandstapel wegens (vermeende) hekserij. In een modern vormgegeven lange gang hangen de namen en hun (afgedwongen) bekentenissen. Voor iedere persoon de tekst op doek en een lampje in de verder donkere gang. Je leest de beschuldigingen: ‘ze legde een speld op hem en hij stierf’. Ze bekent dat ze ‘twee doeken in de wind hield’, de storm die daarna de stad teisterde is een gevolg van haar hekserij. Soms staan er 14 aantijgingen. Een enkeling gaat in beroep, maar is zeker in die tijd kansloos. De watertest bewijst schuld of onschuld. Blijven drijven is schuldig en naar de brandstapel. Wie zinkt, is dood maar wel onschuldig.  (Een enkeling werd onthoofd zoals Siri Christoffferdochter, die o.a. bekende dat ze  om graan vroeg en dat niet kreeg, waarna de Duivel verscheen.) Na de gang met namen van slachtoffers kom je bij een ‘eeuwige vlam’, vormgegeven in een glazen ‘huis’ met spiegels die het vuur intenser maken.  Het monument is een verlaat  eerbetoon (minnested) aan de slachtoffers en tegelijk een spiegel van de gruwelijke procesvoering in die tijd. Finnmark, met Vardo als rechtsprekende stad, heeft in Noorwegen het hoogste percentage heksenverbrandingen. 

We rijden verder naar het noorden. We willen Hamningberg bereiken. Een eeuwenoud vissersdorp dat aan de Barentszzee ligt. Al in de 16e eeuw is vanuit hier stokvis naar Zuid-Europa vervoerd. Van die handelsactiviteit is niets meer over. De huizen in Hamningberg zijn authentiek. Ze zijn bij de aftocht van de Duitsers niet verwoest (zoals gebruikelijk),  vanwege de snel oprukkende Russen.  Onderweg kom je door een ruig rotslandschap, dat meer dan 1 miljoen  jaar geleden gevormd is. Je bent in de invloedssfeer van de Noordpool: sneeuw ligt op de flanken van ‘bergen’ die maximaal 400 meter hoog zijn.  Je rijdt over een slingerende kustweg met wisselende vergezichten. Het is  af en toe een arctisch maanlandschap waar je doorheen rijdt. Grillige rotsen van leisteen steken dwars gelaagd uit de bodem.   Hamningberg is echt het einde van de wereld. Het heeft alleen in de zomerperiode bewoners. De toegangsweg is van oktober tot mei afgesloten.

Het is droog maar koud in Hamningberg. Alleen een huis aan de haven  waar ‘kafe’ te koop is, is open.  De enkele ‘bewoners’ die we zien zijn zomertoeristen. We staan aan de Barentszzee, waar een rotspartij de haven extra bescherming biedt voor de extreme krachten in de winter. We maken foto’s.

Het wordt weer regenachtig. De weg terug is daardoor eentonig, grijzig. We gaan bij Tana op een familiecamping staan, waar we van de gastvrouw een enthousiaste beschrijving krijgen over Kongsfjord en Berlevag, twee andere plaatsen op Varanger schiereiland aan de Barentszzee.  We twijfelden nog maar daar gaan we dus heen.

Berlevag

’s Morgens vroeg (maandag 15 juli) horen we veelvuldig ‘koekoek, koekoek’. Het is zonnig. Als we op zijn is het bewolkt geworden. We gaan op weg naar Berlevag. Het eerste stuk rijden we langs de Tanarivier, waarin grote zandbanken liggen. Een rivier die uitmondt in het Tanafjord.  Daarna steken we het schiereiland bijna dwars over om bij Kongsfjord te komen. Het landschap is gelijk aan dat van gisteren. Boven de boomgrens, grijsgroene tinten, een enkel meer en op de achtergrond imponerende rotsen met sneeuw op de flanken. Het is (nog) rustig onderweg. Voor Kongsfjord komen we langs een groot houten rek, waar vissen te drogen worden gehangen. Het stinkt en we zien geen vis. Maar wel veel bruinig gekleurde niet goed te herkennen ‘hangers’. Als we dichterbij komen is het duidelijk: vissenkoppen hangen hier massaal te drogen. Kongsfjord blijkt het als erenaam te gebruiken en Kongsfjord leeft er van.

Aan het begin van Kongsfjord is een  ‘Landhandel’. We zijn aangeraden er te stoppen. Het is een kruidenierswinkel, gecombineerd met een ‘Malle Pietje’ verzameling. Je kijkt er je ogen uit. Wim ziet oude blikken. Liesbeth ziet een schaal met stenen en schelpen. Ondanks het feit dat alles te koop is tegen de toenmalig prijs, nemen we niks mee. Maar er staat veel en veel meer. Oude gebruiksvoorwerpen, winkeldochters van 40 jaar terug waaronder Sunlight zeep, een bascule, lampen, kleding, oude petroleumpompen met handzwengel, scheepsmodellen, oude kompassen, spijkers, schroeven, beitels. Teveel om op te noemen.

Vanaf Veidnes rijden we een kustweg. Het is rustige zee. Op de rotsen zitten meeuwen en alken. In zee zwemmen grote groepen eenden. De eenden komen onverwacht in actie en vormen op de golfslag een soort groepswave. De rotswanden zijn enorm stijl en bestaan uit grote brokken gesteente. Mos neemt hier gaandeweg de overige natuur over. De zee heeft ook sporen nagelaten. De rotsen zijn door afslag op een aantal plekken ingestort, wat de structuur en gelaagdheid bloot legt.

In Berlevag zien we meeuwen die zich in grote groepen nestelen op de daken en op kleine uitstekende delen van een gebouw. Een raam, een richeltje is voldoende voor een meeuwennest. We zijn in de tijd dat er net jongen zijn. Ze zitten voornamelijk op het dak bij SeaFood, waar van alles te halen is. We lopen een glasblazerij in, die in Villa Borealis is gevestigd. Wim grapt dat we nu ‘aan de wieg’ staan van Thierry Baudet. We kopen twee glazen ‘vissen’, als herinnering.

We lopen naar het Havenmuseum, een kleinschalig museum over visserij, de oorlog, het gesteente in de regio. We doen een aantal ontdekkingen: wij hadden vroeger glazen bollen in een sisalvlechtwerk voor het raam. Ze blijken gebruikt te worden als drijvers voor de visnetten. Een kaart die hier hangt over de Barentszzee, blijkt in 1574  getekend door een  Nederlander. Blaasbalg in een harmonium is een vrijwel gelijk woord in het Noors. In Berlevag waren vroeger 32 visbedrijven nu nog 3. Buiten staat een kunstwerk gemaakt door scholieren met afval uit de zee.

Het bezoek aan het museum levert leuke spontane contacten op met de beheerder. Wim ontdekt dat een schrijfster/fotografe die de Sami in beeld bracht Ellisif Wessel heet. Dat blijkt haar mans naam, wiens naam terugvoert naar een Wessel uit Amsterdam. Wim gaat uitzoeken of er voor 1845 een grootvader van de man in de stamboom Wessel(s) voorkomt. Er wordt een tentoonstelling van haar werk ingericht. Als Wim de familienaam noemt, mogen we een kijkje nemen omdat we morgen niet meer in Berlevag zijn. Ellisif Wessel blijkt een begrip in dit deel van Noorwegen. Op de camping (180k verderop) weet men direct wie we bedoelen.

Op de terugreis zien we twee kuddes rendieren. Vlakbij Berlevag ligt een groep van 25 te ‘zonnebaden’ in een beschutte zandkom. Zodra Wim een foto wil maken (op afstand) staan er twee op, met de poten in gevechtshouding gespreid. De andere groep (8 stuks) steekt  op hun ‘dooie akkertje’ de weg over. De leider het laatst.