Een lofzang

Wij hebben Alta als een speciale, positieve inspiratieplaats ervaren.  Waarom is Alta zo bijzonder vragen we ons af. We zijn er niet voor niets 5 dagen blijven staan. We proberen een antwoord te vinden.

Ruim 6000 jaar geleden was het gebied rond Alta al een ontmoetingsplaats van nomaden en stammen.  Bewijzen daarvoor zijn teruggevonden in rotstekeningen langs het Altafjord ten noordwesten van de stad. Om precies te zijn in Hjemmeluft, de baai van de zeehonden.  De tekeningen bewijzen dat al vanaf die tijd de oorspronkelijke bewoners, Sami, met een puntige keiharde steen en een slagsteen afbeeldingen beitelden op de rotsen. Ze waren in staat de afbeeldingen beeldend en figuratief weer te geven. Dat vooronderstelt dat tot nu toe blootgelegde tekeningen niet het begin van hun rotscreaties zijn. Na bestudering en onderzoek gaat men zelfs 10.000 jaar terug in de tijd. Sami rotstekeningen zijn niet alleen in Alta gevonden. Ook op Kola schiereiland in Rusland bij o.a. Lake Kanozero (ten zuiden van Murmansk). Net als in Zweden. Er is grote overeenkomst tussen de verschillende Samivolken. De presentatie in het museum heeft de overeenkomsten in beeld gebracht.

De rotstekeningen zijn goed bewaard gebleven door de vorming van mos, een kleine humuslaag en uitwendige verwering/vervuiling. Archeoloog Knut Helskogs heeft baanbrekend werk verricht. De gravures zijn bij toeval ontdekt en gedeeltelijk bloot gelegd. In de begintijd heeft men de tekeningen, die moeilijk herkenbaar zijn door hun geringe afwijking ten opzichte van de rotsformatie, met een rode (oker) verf geaccentueerd. Een methode die bij latere ontdekkingen is verlaten omdat het afbreuk doet aan de echtheid en mogelijk bijdraagt aan erosie. We bezoeken het Rock Art Museum waar in twee blootgelegde rotsgebieden de verschillen duidelijk zijn: een rood gearceerd  en een origineel ongemarkeerd veld. Het is onmiskenbaar dat de rood gekleurde afbeeldingen het meest tot de verbeelding spreken. De ongemarkeerde tekeningen zijn een zoekpuzzel, waarbij een uitstekend gedocumenteerde gids onmisbaar is. De rotstekeningen staan op de UNESCO Werelderfgoederen Site. Een van de overwegingen voor plaatsing en erkenning is dat zij getuigen van langdurige en vroegtijdige bewoning.

De kunst van de Sami was niet alleen een vrijetijdsbesteding in die tijd. Het was een weergave van hoe men leefde maar ook hoe men de afgebeelde dieren, mensen en voorwerpen ‘beleefde’. Mensen, dieren, planten, alles had een ziel. Er was een boven- en een onderwereld, die bij de kustlijn met elkaar verbonden waren. Aangenomen wordt dat om deze reden ode tekeningen op de grens van water en rots zijn gemaakt. In de loop der eeuwen steeg de grondslag nog aanzienlijk (in Noorwegen een merkbare nawerking van de IJstijd). Dat betekent dat aan de hoogte van de tekeningen ten opzichte van de waterspiegel de ouderdom te bepalen is. De Sami beitelden als het ware vanaf het strand in de vrij liggende rotsen. In de loop der tijden is er ook sprake van een nauwkeuriger detaillering van de afbeeldingen.  Dat betekent dat de Sami in de loop van de tijd een meer gestileerd beeldend vermogen hebben ontwikkeld. 

We hebben bijna twee uur langs de tekeningen gelopen. Halverwege krijgen we uitleg over de werkwijze. Je kon als het ware je eigen afbeelding in de rots hakken. Kleine stukjes rots worden van het oppervlak gebeiteld. De gebeitelde afbeelding steekt lichter af tegen de buitenkant. Dat kleurverschil wordt in de loop der eeuwen minder, maar het blijft -hoe moeilijk soms te vinden- herkenbaar. De inval van het zonlicht draagt er ook toe bij. Wij staan bij een rotspartij waar lichte regen op gevallen is. Op dat moment zijn alle nuances verdwenen en zie je geen afbeeldingen meer. Als 10 minuten later de rots is opgedroogd zie je de afbeeldingen terug.

De Sami gebruikten hun afbeeldingen om weer te geven hoe ze leefden. Ze laten zien op welke dieren ze jaagden. Ze beelden Tipi’s uit waarin ze wonen en mee rond trekken. Ze laten kuddes rendieren zien, waaronder drachtige dieren (foto museumscreen). Ze tonen boten om mee te vissen, eerst klein later met meer vissers er in. Maar de Sami vereren met hun afbeeldingen ook de godenwereld. De beer is een machtig dier, die met respect behandeld wordt en volgens een ritueel alleen gejaagd mag worden. De Sami weten dat rendieren op land leven, maar ook grote afstanden over water kunnen zwemmen. Aan de rendieren werd daardoor bovennatuurlijke kracht toegekend. De Samiboten hebben een rendierkop aan de voorkant om daarmee de bescherming en kracht te symboliseren voor een behouden vaart en vangst. Sami gebruikten in de wintertijd sneeuwschoenen. Sommige historici zeggen dat de sneeuwschoen uit Centraal-Azië komt, andere houden het op de Inuit (Eskimo’s). Feit is dat ook al op de prehistorische rotsen van Alta een Sami met sneeuwschoenen is afgebeeld (foto museumscreen). Meer foto's in album Alta. 

Bij de Hjemmeluft locatie ligt een opmerkelijke rode rots, die sterk afsteekt bij de overige licht grijzige rotsen. Ook op deze rots, die niet bezocht kan worden, zijn rotstekeningen aangebracht. Door de rode voorgrond krijgen de afgebeelde figuren meer reliëf. Ze worden ‘sprekender’. Rood staat voor dapperheid, moed. Maar ook voor hartstocht. Men neemt aan dat de Sami deze rots als een extra heilige plaats beschouwden. De natuurkundige verklaring van nu is dat de kleur rood is ontstaan doordat op deze plek en in deze rots veel ijzererts is aangetroffen, wat na oxydatie en de werking van het water rood kleurt. Deze verklaring doet geen afbreuk aan de Sami beleving. Het is een andere wereld.

Alta is altijd al een belangrijke plaats voor de Sami. Dat is grotendeels te verklaren door de ligging. Voor nomaden en jagers was het een ideale plaats. Het Altafjord heeft een directe verbinding met de warme golfstroom. Veel voedsel in en rond het water. De omliggende plateau’s beschermen Alta tegen  gure winterse oosten en zuidenwinden. De plateau’s zijn zomers een plaats waar de rendierenkudden en de Sami verblijven. In de natuur van Alta zie je gunstige klimaatomstandigheden ook nu nog terug. Wij verbazen ons er over dat we verblijvend op de dezelfde breedtegraad als in Lakselv in Alta weelderige plantengroei aantreffen. Zuring en Wilgenroosje bloeit in Alta met gemak een meter hoog, terwijl het in de overige gebieden met moeite 30-40 cm hoog wordt. De bomengroei is op dit deel van Finnmark beperkt tot in verhouding laagblijvende berken, wilgen, sparren en dennen. In Alta  staan ze fier en groot. En door het meer gematigd klimaat heeft Alta  aan de zuidkant  loofbomenbos. Het voelt bijna als ‘vloeken’ tegen de natuurwetten.

Alta is aan het eind van de Tweede Wereldoorlog door de terugtrekkende Duitsers compleet verwoest en afgebrand. Op een kerk en twee gebouwen na. Ongeveer 6000 mensen werden in de barre omstandigheden vluchtelingen in eigen land. De wederopbouw is aangepakt. Het resultaat is een moderne stad met 20.000 inwoners, waar moderne architectuur en vormgeving gecombineerd is met traditioneel herbouwde woningen. Alta heeft als geen andere stad ingezien dat men een nieuwe bron van inkomsten diende te vinden. Ontwikkeling van het toerisme is daar een voorbeeld van.

De Sami wisten al dat je in Alta het  beste en mooiste Noorderlicht kunt zien. Dat komt mede door de ligging. Toen men het fenomeen Noorderlicht ging bestuderen werd  om die reden een observatiestation in Alta gebouwd. Alta heeft zich sinds eind 1960 geprofileerd als Noorderlichtstad. En met succes.  Toen een nieuwe kerk  werd gebouwd is deze bij de wijding (2013) ‘Noorderlichtkathedraal’ genoemd. Het heeft even geduurd voor gelovigen de naam accepteerden.  Het is een markant gebouw zowel van buiten als van binnen. Wat direct opvalt is de bijzondere kerktoren, waarin -eenmaal binnen- een zogenaamde Jacobsladder naar de hemel rijkt.   Binnenin de kerk  staat een bronzen Christusbeeld centraal, dat van onder naar boven een steeds lichter patina krijgt. Het straalt ‘de weg van licht’ uit. Er is een moderne marmeren kansel met de 4 evangelisten. De hoge wanden zijn bekleed met verticale eiken stroken, die zorgen voor een uitstekende akoestiek.  Er is een prachtige ‘lichttoren’ waarop door het kerkelijk jaar heen kaarsen worden ontstoken. Een nieuw orgel met 29 registers en 1800 pijpen klinkt, zoals Wim onderzocht, magistraal in de kerk. Alle kerkelijk goud- en zilverwerk is verzorgd door Juhls Galerie uit Kautokeino.

In de kerk is een Noorderlichtmuseum ingericht waar je met moderne projecties, video- en screenbeelden interactief de facetten van het noorderlicht kunt ervaren. Het is leerzaam en indrukwekkend. Je staat onder de sterrenhemel en kunt zwaaien naar het Noorderlicht. De Sami geloofden dat de voorouders dan terug zwaaiden door een rimpeling in het Noorderlicht te tonen. Je mocht de voorouders niet boos maken en het ritueel niet verstoren.  Wij ontdekken dat het noorderlicht op de breedtegraad van Finnmark voornamelijk in het groen/blauwe spectrum te zien is. Wij gingen uit van een veelkleurig fenomeen. Dat blijkt onder bijzondere atmosferische omstandigheden in lager gelegen delen van Europa te zien te zijn.

Heeft Alta altijd een goede band met de Sami gehad? Het antwoord is: nee. Sinds de 20-er jaren van de vorige eeuw was de politiek van Noorwegen gericht op gedwongen integratie van de Sami in de Noorse cultuur. Dat betekende dat de Sami-taal en cultuuruitingen verboden waren in het openbaar, op de scholen en de omgang. Het christendom heeft  in de 18e en 19e eeuw een belangrijke duit in het zakje gedaan, door de Sami leefwijze als  duivels af te schilderen. De pacificatie van de Sami ging gepaard met het moeten afzweren van de oude gebruiken. Daar is (gelukkig in onze ogen) niets van terecht gekomen.

In 1979 haalt Alta het wereldnieuws. De Alta-rivier werd deels afgesloten door een stuwdam. Het stuwmeer dient voor de elektriciteitsvoorziening en is een landelijk geïnitieerd project.  De Sami uit de omliggende dorpen, w.o. Karasjok en Kautokeino, komen in opstand. Een Samidorp zal onder water verdwijnen. En de Sami vrezen dat hun zalmvangst onherstelbare schade oploopt. De Sami organiseren zich en vormen een grote protestbeweging, waaronder een hongerstaking in Alta. De Noorse regering besluit dat met harde hand moet worden ingegrepen. Leger en politie worden gemobiliseerd. Wij spreken op de camping een Noor wiens toenmalige schoonvader als agent uit Alta moest optreden tegen de eigen mensen. Het is een zwarte bladzijde in de geschiedenis van Alta en de Sami.

In Alta is een Sami Siida: een verblijfplaats van Sami waar, compleet met rendieren, in tipi’s de cultuur wordt getoond. Het is ook een Werelderfgoed museum, maar ‘museum’ is wel een erg positief woord vanwege de beperktheid.  Wij zijn er één avond te gast. Bij binnenkomst in de tipi treffen we een drietal dames in traditionele kledij aan. Alhoewel traditioneel niet helemaal het goede woord is, want het is feitelijk kleding met moderne stoffen  die op traditionele wijze gedragen worden. We krijgen welkomstthee aangeboden. Tegenover ons zit een dame een traditioneel koord te ‘vingerhaken’. Wij noemen het punniken zonder klosje, wat zij -uiteraard- niet begrijpen. We kijken de kunst af en Wim vraagt of hij het ook mag proberen. Wim krijgt de draden. Hij gaat na wat meer uitleg de draad met een vrije vinger doorhalen, aantrekken, lussen en weer doorhalen. Er volgt gelach, want de dames vinden het vrouwenwerk. Maar ook waardering in het Noors: flink en god som. We begrijpen het.

Bij de Sami tent wordt in tegenstelling tot overal elders (m.u.v. restaurants) bier en alcohol geschonken. Ze hebben daarvoor van 15-23 uur hun zgn. Luvva Pub geopend. Op de achtergrond is muziek. Sami, vragen we. Het klinkt bijzonder en modern tegelijk. Een van de Sami-dames legt uit dat het originele muziek is: joik. Met trots vertelt ze dat het tijdens Samifestivals gezongen wordt. Die worden gehouden in februari voordat de Sami weer naar de toendra’s en het noorden trekken. Dan komen Sami bij elkaar en zingt men elkaar toe. Joik wordt niet voor iemand gezongen, maar naar iemand toe. We krijgen een voorbeeld te horen van een CD. Het klinkt in verschillende voor ons lastige toonhoogten als: ‘He, la, hoo, hee, la, hoo hee’. Na wat meer vragen van onze kant vertelt ze vol trots dat zij het gezongen heeft. Wim nodigt haar uit het nog een keer te zingen. Ze aarzelt even, kijkt de twee andere dames aan. Eén mompelt wat, de ander glimlacht instemmend. In prachtig Sami wordt het lied naar ons toegezongen. Onvergetelijk. Het is een lofzang waard.