van koper blijf je proper

Falun blijkt om meerdere redenen een bijzondere stad. In de Zweedse geschiedenis (17e  eeuw) is het  de tweede belangrijkste plaats geweest (na Stockholm). Falun heeft een skischans die aan olympische normen voldoet (ze waren met Göteborg kandidaat voor de Olympische winterspelen van 1984 en 1988). Belangrijke personen als Carl Larsson en Carl Linnaeus zijn verbonden (geweest) met Falun. Een groot deel van Falun is tot Werelderfgoed verklaard. We hebben het niet geweten toen we min of meer bij toeval Falun als kampeerplek kozen. Maar het is een goede treffer.

De reden voor de welvaart van Falun is terug te voeren op de vele mineralen die hier in de rotsen zijn aangetroffen. Koper is daarvan de belangrijkste. In 1288 is er al een document over het beheer en verdeling van wat men de Kopparberget noemt. Het is duidelijk dat al vanaf die tijd kerk en staat zich een (groot) deel van de opbrengsten en eigendom toeëigenden. In 1347 verscherpt Koning Magnus Eriksson de regels voor het gebruik van en het werken in de mijn. Koper was een belangrijke schat die men koesterde, maar het was ook een gewild handelsartikel in grote delen van Europa. Het dak van het paleis in Versailles is met Falunkoper gedekt.  Tel uit je winst. Ook destijds al. 

Aanvankelijk werd het meeste werk verdeeld door en onder de zogenaamde ‘Masterminers’.  Zij  smolten en bewerkten het materiaal om het verkoopbaar te maken.  Zij hebben een certificaataandeel in de mijn en zijn daardoor voor een klein deel mede-eigenaar. De meesten waren tevens boer en hadden hun huizen buiten de directe omgeving van de mijn. Voor het smeltproces is veel water nodig, wat meestal voorhanden was bij de boerderijen van de masterminers  Zij leefden buiten de directe omgeving van de mijn in prachtige buitenhuizen, ‘estates’. Naarmate de kerk en de koning meer invloed en rijkdom wilden, werd de positie van de masterminers beknot. Met een weinig koninklijke afrekening: 

Gustav I werd op 6 juni 1523 tot koning van Zweden gekozen. Kort daarna groeide zijn irritatie door een tekort aan goederen, hoge belastingen en de beslissing in 1527 over de hervorming. Grote ontevredenheid en veel protesten kwamen uit Dalarna.  De laatste grote valleiopstand wordt de klokopstand genoemd en begon in 1531. Alle parochies gaven hun grootste kerkklok op om een ​​grote schuld aan Lübeck te betalen. De vallei mensen weigerden. Op 2 februari 1533 werden de rebellenleiders en twaalf mannen uit elke parochie naar Hälsingtorget in Falun geroepen, waar de mannen van de koning met getrokken wapens een ring om de mannen sloegen. De koning zat op een paard voor het volk met een grimmig en dreigend gezicht. Hij hield een donderspeech en eindigde met het oplezen van de namen van de belangrijkste opstandelingen; ze behoorden allemaal tot de rijkste en meest invloedrijke op Kopparberget. Sommigen werden direct geëxecuteerd, terwijl zeven naar Stockholm werden gebracht, waar de laatste hetzelfde lot bereikte.  Een spotprent over koning Gustav I. 

Heel anders was het leven voor de mijnwerkers. Zij werkten onder barre omstandigheden onder de grond. Koper moest worden ‘losgehakt’ van de rotsen. Om dat succesvol te doen werden onder de grond houtvuren gestookt. Om daarna gemakkelijker de blokken los te hakken. Staand op houten trappen met eenvoudig gereedschap een heidens karwei. De rook en dampen die vrijkwamen veroorzaakten ziekten. De omgeving van de mijn was ongezond door de slakken, de vieze rook, de giftige stoffen en het vervuilde water dat werd opgepompt. En gewoon geloosd.

De mijnwerkers woonden in de directe omgeving van Kopparberget. De mijnbouw had veel mijnwerkers nodig (800-1200 in de arbeidsintensieve periode). In de directe omgeving, letterlijk onder de rook van de mijn, werden woonwijken aangelegd. Kleine woningen, uitkomend op de hoofdstraat naar de mijn. Woningen met een keuken, een kleine kamer en slaapkamer voor het hele gezin. Maximaal 10 m2 oppervlak om zoveel mogelijk woningen te kunnen bouwen in het gebied tot aan de rivier. In de winter was het koud en dampig in de kleine huizen en veel mensen overleden aan ziekten. Het werken in de mijn was riskant. De arbeiderswijken voor de mijnwerkers grenzen allemaal direct aan de mijn: Elsborg, Gamla Herrgärden, Östanfors.  Een prent van vroeger Elsborg: 

Wij gaan de mijn bezoeken en gaan met een gids 60m onder de grond. Het is indrukwekkend om te beseffen onder welke omstandigheden hier gewerkt werd.  Het is een echte mijn, vies, vochtig met een nare geur. We  krijgen een goede indruk van de immense rijkdom in deze berg. We komen door grote ‘kamers’ waarvan in ieder geval de koningen van een aantal grote ruimtes het alleenrecht hadden. Hun namen zijn -om misverstanden te voorkomen over de eigendom- gebeiteld in de rots.

Vroeger geloofde men dat er in elk meer een meergodin was, een bosgodin in elk bos en een berggodin in elke berg. Het erts is eigendom van  de ertsgodin en zij is het die beslist wanneer het tijd is voor mijnbouw. In Falu Gruva wordt ze de Mijnvrouwe  (Gruvfrun) genoemd.  Zij waakt over het werk in de mijn en als ze iets verkeerds detecteert, klinkt er een alarm. Ze kan ook iedereen straffen die zijn werk niet goed doet. Zij wil orde en netheid in de rots en houdt niet van gefluit, geschreeuw, vloeken en lawaai. In veel mijnen kloppen mijnwerkers op de rots en zeggen ze beleefd goedemorgen als ze naar haar schatkamer komen. Bij het naar beneden gaan kloppen we allemaal op de rots. 

De schadelijke werking van de stoffen in de mijn blijkt duidelijk als we ondergronds het verhaal horen van een omgekomen mijnwerker. Hij werd na ruim 40 jaar gevonden in één van de gangenstelsels. Tot verrassing was zijn lichaam nog volledig intact. Inclusief zijn kleren en zijn tabak.  Niemand had enig idee wie deze ongeveer 20 jarige was. Tot een oudere vrouw het lichaam zag en van schrik uitriep dat het haar verloofde was die twee weken voor de bruiloft spoorloos verdwenen was in de mijn. Het lichaam was gevonden nadat het water in een aantal ondergelopen gangen was weggepompt. Haar verloofde Matts was daar omgekomen.  De werking van de mineralen,  vitriool en het water conserveerden hem. Vitriool is een zuur dat vrijkomt bij de verhitting van metalen.

In 1687 stortte letterlijk de economie van Falun in elkaar. De mijn bestond uit twee verschillende schachten en met groot gerommel stortte de hele rots in de mijnputten.  Er bleef één groot gapend gat over: Stora Stöten. Omdat het Midzomerdag wasb(iedereen een vrije dag, ook toen al!)  werd niemand bedolven. Iedereen was op slag werkeloos en de productie lag voor jaren stil. Uiteindelijk heeft de mijn tot december 1992 mineralen geleverd. In totaal 120 verschillende soorten waarvan koper de belangrijkste is. De mijn Falu Gruva, het oude centrum van de stad, het landschap met de master-minershuizen is op de UNESCO  Werelderfgoedlijst geplaatst.

Op weg naar de mijn lopen we door de oude houten woonwijk Elsborg. We zien de kleine woningen waarin nog steeds gezinnen wonen. Allemaal in karakteristiek rood. Bij het verwerken van de mineralen blijven een aantal reststoffen over. Eén daarvan is het specifieke rood waarmee de huizen geschilderd zijn. We  worden aangesproken door een mevrouw die al 50 jaar in de wijk woont. Ze heeft een  verhaal te vertellen over een politieagent die 100 jaar geleden op de hoek van de hoofdstraat (Bergshauptmansgatan) een stomdronken mijnwerker aantrof. Om hem op de bon te kunnen slingeren werd hij verplaatst naar de hoek met de Ornäsgatan. Dat was gemakkelijker te noteren. We worden na haar verhaal bedankt voor het bezoek aan haar wijk.

Op de mijn en huizen in Elsborg staat het vrouwelijk symbool afgebeeld. We zijn er verbaasd over. De uitleg is eenvoudig. Het symbool voor  Venus is ook het symbool voor koper. De mijn is uiteindelijk onderdeel geworden van een grote Zweedse industrie. Voor master-miners was geen werk en plaats meer. Dynamiet kwam in de plaats van het houtstoken om de ertsen en mineralen te kunnen delven. De liftschachten werden verbeterd. De waterafvoer uit de mijngangen werd met moderner pompen geregeld. Nu de mijn leeg is, rest een  diep gat met veelkleurige wanden, de mijnpit. En een gangenstelsel dat de geschiedenis laat herleven.

Na de ondergrondse excursie gaan we naar het museum. Het is verrassend hoe innovatief en interactief de geschiedenis van de mijnbouw is uitgebeeld. We zien veel jongeren met veel belangstelling mee doen aan de  verschillende facetten van de mijnbouw.