gebiologeerd

Op de School met de Bijbel aan de Stadsedijk in Willemstad maak ik (Wim) voor het eerst kennis met de wereld van de plantkunde. Wonend naast een herenboer weet je dat er gewassen en onkruiden bestaan. De ene oogst je, de andere (aangeduid met de verzamelnaam "vuil") vernietig je. Veel verder reikt de kennis niet totdat meester van der Slikke  het plukken, drogen en benoemen van planten tot lesstof maakt. Het is een eye-opener om planten te zoeken, te drogen, in te plakken in een  herbarium en de namen  op te schrijven. Het inspireert mij en destijds mijn vader om zondags erop uit te trekken met de brommer en in bossen en heidegebieden  voor ons -in de polder wonend- vreemde planten te plukken. De herbaria van die tijd zijn nog steeds als inspirerende herinnering bewaard. Planten, hun namen en (later) hun  medicinale werking zijn een rode draad in ons gezin geworden.

De inspiratiebron wordt weer helemaal geopend als we in Falun op een raakvlak met Linnaeus stuiten. Carl Linnaeus, de grote botanicus die de planten systematisch geordend heeft, trouwt in Falun  Sara Lisa Moraea.

Carl heeft Sara ontmoet tijdens één van zijn tochten in de provincie. Hij studeert op dat moment  geneeskunde, waartoe ook het vak biologie hoort en zijn aanstaande schoonvader stelt als voorwaarde voor een huwelijk dat hij drie jaar wacht en tenminste promoveert tot doctor. Dat laatste kan niet in Zweden. Studenten moeten daarvoor naar het buitenland en gaan vaak naar Nederland. De Universiteit van Harderwijk biedt de mogelijkheid om met een kant en klaar proefschrift binnen zes dagen (waarvan drie dagen voor het drukwerk) te promoveren. Het is veel goedkoper in Harderwijk dan b.v. Leiden, Amsterdam of Utrecht. Zoals ook blijkt uit volgend rijm uit die tijd: 

                               Harderwijk  is een stad vol negotie;

                               men verkoopt er bokkingen  en bullen voor promotie. 

                                                                    Linnaeus torentje Harderwijk 

Carl promoveert en legt contacten in Leiden (w.o. met Boerhaave). Hij krijgt de opdracht om een tuin (De Hartekamp in Heemstede) van een rijke Engelse bankier Cliffort te verzorgen en de planten in kaart te brengen. Het leidt tot de uitgave Hortus Cliffortianus. Je kunt het beschouwen als een goed betaalde vingeroefening voor zijn latere publicaties. Men probeert Linnaeus over te halen vanuit Nederland zijn werk in Zuid-Afrika of Suriname op te zetten. De liefde voor Sara wint het van het aanlokkelijk aanbod.  Met behulp van een Nederlandse vriend Gronovius en een Schotse arts als geldschieter publiceert hij in 1735 in Leiden Systema Naturae. 

Linnaeus borduurt voort op een aantal indelingen van planten, maar komt  met een voor die tijd revolutionaire benadering: planten rubriceren op grond van sekse t.w. het aantal stampers en meeldraden als leidraad voor een classificatie. Linnaeus: “De stamper is het vrouwelijk orgaan van de bloem, dat het vruchtbeginsel bevat met een buikvormige holte om het zaad vast te houden dat na bevruchting door het stuifmeel, dat door de meeldraden, de mannelijke organen, is uitgestrooid.” Zijn vader die predikant is kan er waardering voor opbrengen, maar in de ogen van veel theologen in die tijd is het ongehoord. Biologen zijn er enthousiast over en het boek is een best-seller. In de loop van 10 jaar wordt het systeem aangevuld, verbeterd. Linnaeus geeft de planten niet alleen een naam, zoals ze bekend zijn, maar ook een toenaam waardoor het duidelijk is om welke plant het gaat en onder welke omstandigheid deze groeit (b.v. een korstmos  ‘cetraria’ van IJsland krijgt de toevoeging ‘islandica’). Hij rubriceert ca 9000 planten, waarvan de meeste nog steeds als achtervoegsel  bij de naam ‘L.’ hebben staan: Linnaeus grondlegger van de plantensystematiek. In de Flora ‘Heimans, Heinsius, Thijsse’ die ik gebruik komt de aanduiding vaak voor.

Zodra Linnaeus terugkeert in Zweden trouwt hij met Rosa Lisa. Hij is gepromoveerd tot doctor in de geneeskunst. Wij kennen Linnaeus voornamelijk als bioloog, maar hij is ook arts, geoloog en zoöloog. In Zweden is hij het meest bekend door zijn reisverslagen en onderzoekstochten. Een van de bekendste werken is een verslag van zijn tocht door  Lapland: Flora Lapponica.

Hij beschrijft feitelijk alles wat hij waarneemt, een citaat:   “De natuur was op haar bekoorlijkst. Het winterkoren stond een halve voet hoog. Berken, elzen en espen hebben zich met het eerste jonge groen getooid. De leeuwerik begeleidde mij, hoog in de lucht met zijn getureluur”.  Carl trekt er veel op uit. Hij heeft belangstelling voor wat hij noemt ‘de hele Schepping’. Via relaties krijgt hij planten en exoten van over de hele wereld. Tsarina Catherina de Grote stuurt hem zaden uit Siberië. Koning Gustav financiert zijn reizen en onderzoek. Hij is Europawijd bekend en geëerd. Eén van zijn vaste onderzoekers reist tot tweemaal toe met ontdekkingsreiziger Thomas Cook de wereld rond. Een ‘scheepslading’ te classificeren materiaal is het resultaat.

Carl komt uit een predikantengezin. Volgens zijn vader is Carls voorbestemming ook theologie te studeren. Op het gymnasium blijkt  dat Carl wel de capaciteiten heeft maar zijn zinnen heeft gezet op biologie. Dat kan in die tijd alleen als onderdeel van de studie geneeskunde. Carl is dan  al regelmatig meer met dingen in de natuur bezig dan met zijn studie. Hij heeft daarvoor de ruimte gekregen. Vader Linnaeus gaat schoorvoetend akkoord. De jongere broer van Carl  krijgt mede daardoor geen ruimte om af te wijken van vaders keus en wordt predikant. Het bloed kruipt waar het niet gaan kan, want Samuel publiceert als theoloog over  ‘het houden van  bijen’ en wordt prompt  ‘King of the Bees’ genoemd. Carls vader vergeet voor het gemak dat hij met zijn zoon zodra hij er oud genoeg voor is door bossen en velden heeft gezworven. Dat hijzelf een hartstochtelijk natuurvriend is, die zijn zoon Carl de bloemen aanwijst, de wortels, de zaden en hem de Latijnse naam van iedere plant inprent. En hem vervolgens overhoort.

Carl  krijgt een professoraat aan de universiteit van Uppsala en wordt benoemd tot directeur van de Hortus. Als de helft van Uppsala in 1747 door brand wordt verwoest, inclusief een groot deel van de Hortus wordt de tuin  onder leiding van Carl snel en grondig heringericht. Volgens zijn systeem.  In de plantenperken wordt zijn indeling van de planten vorm gegeven. Carl is een man die weet te inspireren. Zowel de financiers om zijn plannen, reizen en boekuitgaven mogelijk te maken, maar ook de vele studenten die les van hem krijgen. Werken in de Hortus, mee gaan op onderzoek, zelf tochten beschrijven en hun ervaringen delen met Carl. Carl werkt gedegen en wordt geprezen om zijn doorzettingsvermogen. Aan de stadsbranden houdt Linnaeus een angst voor vernietiging van zijn levenswerk over. Het zal hem aanzetten om  zijn belangrijkste werken en dossiers te verhuizen naar Hammarby. Om daar vervolgens op een rots, een stenen (brandvrij materiaal) bewaarplaats te bouwen, waarin om diezelfde reden geen kachel mag worden gestookt. Op het landgoed Hammarby laat hij in een rots in runenschrift beitelen: Riddar Karl Linné köpte Hammarby-Säfja 1758.

We bezoeken het huis van waaruit Sara Lisa in Falun op 1 juni 1739 is getrouwd. De vader van Sara Lisa is mijn- en dorpsarts en heeft als zodanig aanzien in de streek. Zijn woning is een ‘master-miner estate’, de Sveden Estate.

Op het landgoed staat het ‘Wedding House’, waarin het huwelijk is voltrokken. De wanden in het huis zijn  bekleed met schilderijen op stof waarop zeven taferelen van koning David zijn afgebeeld, w.o. David en Goliath, de dood van Absalom,  de brief voor Uriah.   

Het bezoek aan de Hortus in Uppsala is inspirerend. We lopen  langs de plantenperken die volop in bloei staan. Met allemaal een naambordje waarop de uitgebreide Linnaeus classificatie niet ontbreekt.  Wim gebruikt Google om een aantal plantennamen te kunnen herleiden naar de Nederlandse naam. We zien planten die wij ook in onze tuin hebben.  Maar ook Klimmende Spinazie, die o.a. in de Kaukasus groeit, de Wonderboom, de Nijllelie, het Boerenwormkruid in 4 variëteiten. En ‘scrophularia nodosa’ (knopig helmkruid) waarvan wij een tinctuur gebruiken tegen ontstekingen.  In de tijd van Linnaeus is plantkunde en het gebruik van planten als medicijn een gebruikelijk onderdeel van een ‘recept’ dat een huisarts voorschrijft. Een gids die een groep rondleidt staat uitvoerig stil bij ‘Achimillea millefolia’ (Gewoon Duizendblad), waarvan een verdund extract werkt tegen hoofdpijn en migraine. De naam wordt zorgvuldig genoteerd.

Linnaeus is op zijn tocht door Lapland een klein kruipend plantje (maximaal 20 cm hoog) tegengekomen, met twee klokvormige rose witte bloempjes als tweelingen tegenover elkaar. Het plantje wordt om die reden ook wel ‘Twinflower’ genoemd, is winterhard en behoort tot de  kamperfoeliefamilie.  Het krijgt  van Linnaeus een naam: Linnaea borealis, bij ons bekend als Linnaeus klokje. ‘Borealis’ omdat het door Linnaeus boven de poolcirkel is gevonden. 

Linnaeus portretteert zichzelf vaak met dit plantje. Hij laat zich in Lapse dracht met het plantje in de hand afbeelden. Die outfit gaat mee naar lezingen en zijn reizen in het buitenland. Het wordt zijn handelsmerk.

In zijn ‘Flora Suecica’ meldt hij dat het ‘ruikt als suikerstroop, vooral ’s nachts waardoor je het op een afstand kan herkennen’. Het servies in huize Linnaeus wordt als ze in Hammarby wonen via een onderzoekerkoerier besteld in China. Met uiteraard het bloemmotief daarop afgebeeld. Het verhaal gaat dat Johan Peter Falck in China een zending bestelt en mee terug brengt, waarvan een deel onderweg gebroken is. Linnaeus zou in woede ontstoken zijn. Vanwege de breuk maar ook omdat het bloempje door de chinezen niet goed is afgebeeld. Met de volgende reis van Johan Peter is het servies alsnog compleet gemaakt.

Linnaeus is thuis geen gemakkelijke man in de omgang. Hij is druk met zijn studie, zijn onderzoeken, zijn reizen. Onze gids in Hammarby typeert hem als conservatief voor zijn gezin. Rosa Lisa heeft alle touwtjes in handen op het landgoed Hammerby. In huishoudtextiel is meer geïnvesteerd dan in meubilair. Opvoeding van de dochters is van haar levenstaak een beperkt onderdeel als je beseft dat het een groot landgoed is.  Met landerijen, vee, akkerbouw, knechten, pachters. Op het landgoed telt men destijds ongeveer 20 gebouwen. Via het Ministerie van Cultuur vinden we een schets van het toenmalig landgoed, 42ha.

Linnaeus is getrouwd met een zelfstandige, mondige en creatieve echtgenote. Maar voor zijn dochters is het parool, dat ze geen studie zullen volgen. Zijn vrouw Rosa Lisa is het daar niet mee eens. Als Linnaeus voor een aantal maanden op reis is, stuurt ze haar dochters naar school. Om ze weer van school te halen als Linnaeus terug is. De jongste dochter Sophia is erfgename van het landgoed geworden.

                     carl, sara christina, elisabeth christina, sara magdalena,  lovisa

Linnaeus is gelovig. ’s Zondags gaat hij naar de kerk in Danmark, een wandeling van ongeveer 5 kilometer. Op het erf staat een wegwijzer met de aanduiding kerkepad. Een vast gegeven is dat op die zondagse tocht altijd zijn hond, Pompe,  meeloopt. Ze komen langs een rots, die als een soort zetel gebruikt wordt. De hond blijft wachten tot de baas terug is. Linnaeus vindt dat de predikant te lang preekt. De hond ook, want na een uur wachten loopt die terug naar huis. Nu heeft Linnaeus een argument. Bij een bezoek van de predikant krijgt die te horen: U preekt te lang, dat is duidelijk want zelfs  voor mijn hond duurt het te lang.

Niet alle ideeën van Linnaeus waren even goed doordacht. Halsstarrigheid komt om de hoek als hij  beweert en aan zijn studenten doceert dat zwaluwen in de zee onder water overwinteren. Hij verklaart het vanuit zijn waarneming dat zwaluwen ’s zomers oefenen met zeer laag over het water scheren. Geen deskundige heeft hem kunnen overtuigen van zijn ongelijk. Als Linnaeus op familiebezoek is, geneest hij zijn zuster van koortsaanvallen door haar in een karkas van een pas geslacht schaap te leggen. (Wie zou dan niet gelijk geen koorts meer hebben?!) Zijn studenten krijgen het advies een jonge hond die ze klein willen laten  in moeten smeren met brandewijn. Linnaeus is van alle markten thuis, inclusief  bijzondere opvattingen.  In de lessen genetica leermeestert hij: de nakomeling van een blanke vrouw en een zwarte man krijgt, als het een jongen wordt, een zwarte penis.

In  de Hortus Botanicus in Uppsala houdt Linnaeus, tot ‘leringhe ende vermaeck’ van zijn studenten een verzameling huisdieren erop na. In de tuin en in het gebouw van de Orangerie heeft hij apen, hangbuikzwijnen, papegaaien, vogels, een wasbeer Sjupp.  Voor de apen zijn speciale houten kasten op palen geplaatst. Een ooggetuige rapporteert: ‘De wanden in zijn studeerkamer hangen en staan vol met gedroogde planten, verzamelde schaaldieren, keurig geordende stenen. Proefdrukken van planten vullen een achterwand. Aan het plafond hangen vogelvellen.  Op de muren zijn stempelafdrukken van planten. De hoeken van de kamer worden in beslag genomen door lange boomtakken waarin hij wel 30 verschillende soorten vogels heeft leren nestelen. Voor het raam staan grote aarden kruiken met daarin zeldzame planten.’

In het  wapen, dat hij laat ontwerpen als hij in de adelstand wordt verheven laat Linnaeus de drie door hem geordende werelden symbolisch afbeelden: groen voor de flora, rood voor de fauna, zwart voor de mineralen. Met uiteraard daarin verwerkt: Linnaea borealis.

                                                                             Linnaeus ten voeten uit.