Figuig een eerste verkenning

We zijn op donderdag 2 januari laat uit bed. Het wordt een rustige dag. We overleggen met Pim en Jiska of we samen een gids kunnen regelen. Wim gaat naar de campingbaas en vraagt om een Engels of Duits sprekende gids. ‘Non, alleen Frans.’ Maar hij wil bellen. We zitten ondertussen onder de dadelpalmen in de zon. Na anderhalf uur gaat Wim opnieuw vragen. ‘Non, geen gids.’ Maar we willen voor 4 personen graag een gids. Kunt U dat regelen. ‘Ah, oui, voor 4 personen.’ Dus toch aan het werk voor ons. Het zal wel niks meer worden vandaag, zegt Wim tussen de middag.

We hebben ons verhaal ‘langs de grens’ geschreven, Liesbeth borduurt. Wat later op de dag een douche nemen is prettig om twee redenen. Het water is dan  opgewarmd door de collectoren en op deze hoogte is het in de ochtend nog behoorlijk fris om in je blootje te staan. Om het netjes te zeggen: de toilet-  en doucheruimte is een goed ventilerend gebouw. We staan op een mooie camping. Vanaf het terras bij het café heb je een prachtig uitzicht.

Om een uur of 3 lopen we het stadje in. We lopen langs oude lemen muren en torens, afgewisseld met moderne bouw waar de Marokkaanse vlag wappert. Leger en politie zijn bovenmatig vertegenwoordigd hier. Er is nog weinig te beleven, veel zaakjes zijn dicht. We lopen tot het grote plein en drinken daar een café au lait in de zon. 7 Dirham, oftewel € 0,70 voor twee lekkere koffie. Op het plein is verder geen activiteit op een verkoper van banken, tafels en stoelen  na. Hij heeft geen klandizie in de tijd dat wij er zitten. We lopen terug en  kopen een brood voor 1 Dirham.

Als we terug zijn op de camping vraagt Wim hoe het zit met de gids. De campingbaas heeft gebeld, zegt hij. Maar verder nog geen informatie. Het gaat op zijn Marokkaans zegt Wim. Op de camping gaan we bijtijds koken om het niet te koud te krijgen, want als de zon onder is gegaan is het vrij snel 2-3 graden. Na het afwassen drinken we in het café thee uit een Marokkaans theekannetje. We zien vanaf het terras de ondergaande zon. Het wordt ons te fris dus we zijn om 7 uur terug in de auto. Het was een mooie dag, heerlijk weer in de zon. En over een gids: tsja, de baas zegt dat hij nog niet is teruggebeld. Dus heeft hij misschien  een gids op het oog voor ons. Als het klopt wat hij zegt, zegt Wim er nog bij.

Als Wim de volgende morgen (vrijdag, een islamitische zondag) om kwart over negen het café in gaat om te informeren, blijkt al vanaf 9 uur een gids op ons te wachten. De gids, Ikram,  is een vrouw van 25 jaar die ’s zomers in Oujda werkt bij een toeristenbureau.  In de wintertijd (oktober tot mei) heeft zij geen baan en is ze thuis bij haar ouders. De chef van de camping is dus ‘vergeten’ ons te melden dat hij een gids voor ons heeft geregeld. Binnen 20 minuten lopen we de camping af en gaan meteen de oude ‘tuinen’ (palmeries) in. We lopen door smalle lemen steegjes naar beneden.  In de tuinen groeien veelal dadelpalmen, waartussen ook groenten worden geteeld. De eigenaren van de tuinen zijn door de eeuwen heen de grond blijven bezitten. Het recht van grond of huis is een sterk gevestigd en geëerbiedigd recht.

Figuig bestaat uit 7 dorpen  (ksars, plaatselijk ksour genoemd) die vroeger onderling veel twisten en oorlogen hebben gehad over de eigendommen en over het water. Figuig heeft met de Fransen  altijd een haat-liefde verhouding gehad. Ze hebben  in 1903 een (mislukte) aanslag gepleegd op de gouverneur waarna ksar Zegana is gebombardeerd. Het is nooit meer echt goed gekomen tussen de berbers en de Fransen in dit gebied.  In heel Figuig is een uiterst slim aangelegd irrigatiesysteem met kleine lemen kanaaltjes waardoor het water wordt geleid. Als een tuin geen water nodig heeft sluit je met een steen, een doek of trui het kanaal af. Het water komt van twee grote hooggelegen bassins. Wie vroeger het waterbassin bezat was heer en meester over het tuinennet in zijn ksar. De 7 dorpen hadden ieder hun eigen irrigatierecht en hun gebied was ommuurd met wachttorens.    Het irrigatierecht bestaat nog steeds. We komen bij het hooggelegen basis van ksar El Oudaghir. Door het zonlicht heeft het water een prettige temperatuur terwijl wij hier in voor Marokko hartje winter zijn.

De dadels in Figuig zijn van een bijzondere (honingzoete) smaak en kwaliteit door  raseigenschappen, de ligging, het klimaat en de specifiek lemige grondsoort. Het maakt ze tot felbegeerde handelswaar. Het irrigatiesysteem voor de palmeries is ingenieus en loopt zowel boven- als ondergronds. Veel tuinen hebben hun eigen bassin dat gevoed wordt vanuit een hoger gelegen bassin. Voor die centrale watervoorziening levert ieder een bijdrage. We komen bij zo’n groot centraal bassin. In de tuinbassins kun je ’s zomers ook zwemmen en dat wordt ook veel gedaan, omdat die ‘zwembaden’ onder de palmen voor verkoeling zorgen. Het kan ’s zomers op de hellingen van de ksar met gemak 45 graden  worden. Voor vrouwen is zwemmen een delicate aangelegenheid, zoals onze gids uitlegt.

Naast dadelcultuur bestaat de economie in Figuig bij de gratie van productie van textiel, leer en aardewerk.  De dadelcultuur is het meest lucratief. Een dadelpalm levert na 20 jaar  jaarlijks 15 kilo dadels, die naar huidige prijzen € 150 euro per kilo opbrengen. In Figuig staan ongeveer 200.000 palmen. Een dadelpalm kan mits goed onderhouden ruim 100 jaar vrucht leveren. Jaarlijks moeten dan wel de takken worden gekapt samen met de geeloranje bessen die achterblijven na de oogst.  Ze hebben ook in Figuig eind vorige eeuw te kampen gehad met een ziekte, die de palmbomen aantastte.  Het hout van oude palmbomen wordt gebruikt in de huizenbouw.

We dwalen door de tuinen en het gebied en praten over van alles en nog wat met onze gids die over alle onderwerpen die we aanroeren open met ons praat. Eén keer per jaar vindt er een traditioneel muziekfestival plaats op het plein Ajdir voor de oude muren van ksour El Oudaghir. Voor dat festival komen veel oud Figuig bewoners terug naar hun geboortedorp. Figuig heeft te maken met sterke  terugloop van de oorspronkelijke bevolking. Want er is sinds de grens gesloten is geen werk, geen ontwikkeling, geen toekomst.  Figuig was op de oude kamelenroutes een belangrijk doorgangscentrum. Daar is niets van over. Wie gestudeerd heeft, zoals onze gids ‘bachelor economie’, trekt naar een grote stad.

Op het haar van Ikram landt een kolibrievlinder. Het is in Marokko een standvlinder (d.w.z. permanent aanwezig) en komt ook in Nederland voor. In Skandinavië is het een zomergast.  De vlinder wordt ook wel onrustvlinder genoemd vanwege het onrustige en snelle vliegen. De vlinder kan net als de kolibrie stilhangen in de lucht. De vlinder behoort tot de pijlstaartfamilie.  Ikram vertelt dat je van een steek grote bulten kunt krijgen. Het is bijzonder dat we deze vlinder zien.

Ook zien we een zwarte vogel met witte kop en  witte staart. Een stukje van de onderbuik is wit, net als de poten. Het is lastig fotograferen maar Pim ‘vangt’ de witkruintapuit. Het is in Marokko in de steenachtige gebieden een permanent aanwezige vogel. De witkuintapuit is een vliegenvanger en kan zich daardoor goed handhaven in het Saharagebied.

Behalve het in de ksours aangelegde irrigatiesysteem is er een ondergronds bronnenstelsel. Het water uit de bronnen kan een temperatuur hebben van 33o. Op een aantal plaatsen in de tuinen voelen we stromend water van ongeveer 20 graden. We komen bij een hete bron, die ongeveer 5 meter onder de grond ligt in een rots. De ingang is met een deur afgesloten, maar niet op slot. Je kunt er in met een zaklamp om de trappen af te dalen. Het water is warm en wordt gebruikt om te douchen. Er zijn in Figuig meerdere van deze warme ondergrondse bronnen. Wij zijn er twee in gegaan. De eerste is een soort sauna; de gids waarschuwt voor de hete dampige lucht. Het zijn  mannen en jongens die hier gebruik van maken. Onze gids checkt even of er niemand beneden is. Bij de tweede afdaling komen we bij een bassin, het is minder bijzonder dan de sauna-bron.

De ksours kennen een aantal families die met elkaar alle zaken regelen. Midden in de ksour staat een zogenaamde overlegbank.  We noemen het grappend de ‘problem solving’ plek. De meest wijze mannen van iedere familie, sharifs genoemd, komen op deze bankjes bij elkaar om belangrijke besluiten te nemen. Iedere familie kiest een wijze vertegenwoordiger die bevoegd is namens de familie te spreken. Het gebeurt allemaal in het openbaar, ‘en pleine public’. Sharifs worden met respect behandeld. Naast de sharifs is er een grote laag van familieleden en burgers. Het werk in de tuinen is voor  laag- en ongeschoolden, die tot de laagste klasse, harratins,  worden gerekend.

Aan de rand van  ksour El Oudaghir staat op een hoogte een grafmoment voor een wijze sharif. Het is een vierkant gebouw met goudkleurige bol en een halve maan bovenop. Een marabout. Er naast staat een grote graftombe en liggen een aantal met stenen afgeperkte graven. Er staan arabische namen en jaartallen bij. We zouden wel binnen willen kijken. De deur is open. Maar Ikram stopt bij de drempel, kijkt naar binnen. Er is niemand. Dus gaan we er niet in. Je eerbiedigt het recht van de familie.

In het centrum staat een moskeetoren, die in 8-vorm (octagon)  is gebouwd. De toren is van natuursteen opgetrokken en vormt daardoor met  de grijsgele leemkleuren een prachtig contrast. We komen bij een moskee, waar geen water was toen deze gebouwd is. Het ritueel schrijft voor dat je voor je het heiligdom betreedt de handen reinigt. Het reinigingsritueel is aangepast door iedereen met de handen te laten wrijven over een gladde donkere basaltsteen. Slim, zeggen we tegen elkaar.

Om 1 uur zijn we terug op de camping. Vol verhalen en met veel foto’s. Het smaakt naar meer. Morgen gaan we nog een keer met Ikram op stap. Naar de palmeries van ksar Zegana, het grootste dorp onderaan de berg in de oase met een bevolking die nog heel traditioneel is  in geloof, regels, taal.  Wij kijken er naar uit. ‘Om 8 uur in het café’ zegt Ikram. Dus vroeg er uit, als het nog bijna donker is.  Ikram is een voortreffelijke, vriendelijke en ‘open’ gids. Ze spreekt haar talen (Spaans, Portugees, Engels, Russisch) door zelfstudie. En ze heeft  humor. We lachen wat af met elkaar.